KARABÜK BELEDİYESİ’NDE TARİH MUAMMASI

Karabük Belediye’nin logosunun sessiz sedasız değiştiğini far ettik. Bu fark sadece logo üzerendeki tarihten ibarettir. Eski logo üzerinde yanlış bir şekilde Karabük Demir-Çelik Fabrikaları’nın temel atma tarihi olan 3 Nisan 1937 yazıyordu. Yeni logoda ise 25 Haziran 1939! Peki bu tarih doğru mu? Bu soruya cevap aramak için kitabımdaki bir bölümü revize ederek sizlerle paylaşıyorum.

Karabük’te Halk Oylaması İle Belediye Teşkilatının Kurulması

Türkiye’nin ilk ağır sanayi tesisi olan demir çelik fabrikaları için Karabük mevkisinin seçilmesi, buraya gelenlerde şaşkınlık yaratmıştır. Çünkü Karabük’ün ne denize sahili vardı, ne demir maden ne de kömür rezervi! Üstüne üstlük Safranbolu 6000 nüfuslu bir yerleşim olsa da Karabük’te ortada bir şehirde dahi yoktu. 1946 yılında Karabük dergisinde Karabük’e yaptığı ziyaretlerden bahseden Kazım Nami Duru, fabrikalara yer olarak Karabük’ün seçilmesini iktisadi olarak şöyle izah etmiştir:

‘‘…Bu fabrikanın niçin bir demir madeni olan yerde değil de burada kurulduğunu anlayamamıştım. Daha (Divrik) demir madenide bulunmamıştı. Yalnız burası, hem içerlek, hem de kömür havzasına yakındı. Nerde bulunursa bulunsun, demir madeni, vagonlarla buraya getirilebilirdi. Madeni eritmek için çok kömüre ihtiyaç vardı. Kömürü uzaklara götürmektense, demiri eritmek daha uygundu galiba.’’[1]

Prof. Gerhard Kessler ise Karabük’teki demir-çelik sanayinin suni olarak yaratıldığını ve bu sınaî tesislerin iktisadi değil siyasi sebeplerle meydana getirildiğini ifade etmiştir.[2] TODAİE’nin raporunda ‘‘Karabük kazası tabii bir coğrafi mıntıka değildir. Mevcudiyetinin sebebi: Demir ve Çelik sanayinin orada kurulmuş olmasıdır’’ denmekteydi.[3] Tesislerin kuruluşuna iktisadi değil, siyasi ve sunidir gibi tanımlamalar yapılabilirse de TODAİE’nin raporundaki gibi mıntıkayı tabii olmamakla tarif etmek yanlış bir yorum olsa gerekir. Karabük doğal bir şehir değildir, ancak tabii bir coğrafi mıntıka olduğu için Türkiye’nin ilk ağır demir sanayisine ev sahipliği yapıldığı da ortadadır. Şuan ki konumuz bu olmadığı için detaylı bilgileri 2012 yılında yayımladığım “Türkiye’nin İlk Ağır Sanayi Kenti Karabük” kitabından okuyabilirsiniz.

KDÇF’nin temellerinin atılması ile kent planları çerçevesinde mesken inşaatlarına başlanmıştır. İlk zamanlarda inşaat işçileri, yüksek memur ve mühendislerin geldiği Karabük’te nüfus da bu şekilde artmıştır. Bu nüfus oranlarındaki değişiklik 1935 ve 1940 sayımlarında, Karabük’ün Safranbolu köyleri statüsünde yer alması nedeni ile tespit edilememiştir. Ancak fabrikaların inşasının devam ettiği 1938 yılı sonlarında, Karabük’ün nüfusu köy olamayacak kadar arttığından, belediye tesisi için çalışmalar başlamıştı. Belediye teşkilatının kurulması için yapılan oylama raporunda, Karabük nüfusunun 1938 sonu itibarıyla 2294’e ulaştığı tespit edilmiştir.[4] 1945’te ise Safranbolu Kazasının 15.019 olan köyler nüfusu içinde 10.682 kişilik nüfus Karabük’e mal edilmektedir. 1945 yılında Yeşil Mahalle, Yenişehir, Fabrika, Bayır ve Kayabaşı mahalleleri ile beş mahalleden oluşan[5] ve ilk defa nüfus sayımında nüfusu özel olarak belirlenen Karabük’ün 1935-1940 tahmini nüfusları ile 1945-1950 resmi nüfusu şu şekildeydi:

Tablo 1. Yıllara göre Karabük’te nüfus (1935-1950)

1935          1938 (Aralık)   1940         1945          1950

   100            2294*            6.825         10.782       9.778

Açıklama: 1938 verisi kaynaktan ayrı olarak eklenmiştir.

Kaynak: Karabük-Safranbolu Analitik Etüdler ve Teklif Projeler,

İller Bankası, 1967-1968, s. 7.

18 Mart 1924’te 442 sayılı Köy Kanununun kabul edilmesi ile nüfusu 2000’i geçen yerlerde belediye teşkilatı kurulacağı hükmü getirilmiştir.[6] Böylece Karabük’ün de hem nüfus olarak hem de sosyal durumu itibarıyla gelişmesi yeni bir idari düzenlemeyi gerektirmiştir. Çünkü Türkiye’nin tek ağır sanayi tesisine sahip olacak olan Arıcak köyüne bağlı Karabük’ün 1938 sonu itibarıyla köy statüsünde dahi bulunmaması, gelişmesini takiben idari olarak yeniden teşkilatlandırılmasını zorunlu kılmıştır. Bu itibarla Safranbolu’nun Karabük mevkiinde belediyenin oluşturulması için tahkikat heyetince düzenlenen raporlar ve Vilayet İdare Heyetinin bu işe ait mazbatası, Belediye kanununun 7. maddesi hükmüne uygun olarak incelenmek üzere Yüksek Başvekâletin Dâhiliye Vekâletine gönderdiği, 1 Aralık 1938 tarihli ve 12601/2.3.3 sayılı tezkeresi ve ilişikleriyle şöyle izah edilmiştir:

‘‘…şimdiye kadar Ayrıcak köyüne tabi alel’ade bir mevki olan bu yerin Demir ve Çelik Ağır Sanayi Fabrikasının inşası dolayısıyla dükkan, mağaza ve evler yapılmak suretiyle günden güne inkişaf etmekte ve sakinlerinin medeni ihtiyaçlarının tanzim ve tesviyesi hususunu temin edecek bir belediye teşkiline ihtiyaç messettirmekde bulunduğu yolundaki tahkik hey’eti raporu… 2294 müntehibi olduğu anlaşılan bu yerde kanun tayin ettiği usule tevfikan müntehiplerin reyine müracaat olunduğu ve bunlardan 1482 sinin re’ye iştirak edip, 1475 nin kanuna uygun olarak rey’lerini kullanmak suretiyle belediye teşkilini istedikleri… [tasdik edilmiştir.] …belediye teşkili halinde 12.000 lira ve iki sene sonra bunun iki misli varidat temin edilebileceği, …belediye kanunun 7 inci ve bunun matufu aleyhi olan II inci maddelerinin tarifatı dairesinde muamele yapıldığı anlaşılmakla talep veçhile Karabük’te belediye tesisinin muvafık olacağına 2.12.1938 tarihinde ittifakla karar veril[miştir.]’’[7]

Daha sonra Mülkiye Dairesi Heyeti Umumiye’si Başkanı Mithat Kalabalık idari değişikliğin sonuca vardırılması için dosyayı Yüksek Başkanlığa sunmuştur.[8]

Şehrin varoluşuna vesile olan H.A. Brassert and Ltd-London şirketi ile 1 Aralık 1936’da nihai anlaşmanın imzalanmasından iki yıl sonra, bu sefer de 1 Aralık 1938’de Dâhiliye Vekilliğinden Başvekâlete sunulan talep gereğince, Karabük’te belediye tesisinin yerinde olacağına ilişkin daire mütalaasına, 3 Aralık 1938 tarihinde ittifakla karar verilmiştir.[9] Celal Bayar’ın da Başvekilliği sırasında, 31 Aralık 1938 tarihli kararname ile mahalli tahkik heyeti tarafından düzenlenen mazbata ile Vilayet İdare Heyetince ve Devlet Şurasınca bu konuda alınan kararlar onaylanmıştır.[10] Bu kararname 10 Ocak 1939 tarihli Salı günü Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. İlk teşekkülünde 11 memur ve müstahdemden ibaret[11] Karabük Belediyesi’nde 1950’ye kadar sırasıyla Muzaffer Tayşi,[12] Sadi Yaver Ataman[13] (1941-1946), Fethi Özdil ve Rüştü Tombuloğlu (1946-1950) Belediye Başkanlığı görevinde bulunmuşlardır.[14]

Kısaca söylemek gerekirse Karabük Belediyesi’nin kuruluş tarihinde ortada açık bir belge varken 1971 yılında yayımlanan Karabük Yıllığı’ndaki tarihi esas almanın mantığını anlamakta zorlanıyorum. Eğer ortada bu tarihle ilgili resmi bir kaynak veya belge varsa biz de hatamızı düzeltelim. Yok bu galat-ı meşhur haline gelmiş bir hataysa gelin birlikte düzeltelim. Bu tarih belediyeyle ilgili olması muhtemel ilk karar, ilk atama, ilk bina tesisi gibi önemli tarihlerden biri olsa dahi; Karabük’te Belediye kurulmasına dair halk oylamasının açık tarihi, Devlet Şurası’nın kararını barındıran açık tarih, yayımlanan Kararname ve bu kararnamenin Resmi Gazete’de yayımlanan tarihleri ortadayken belediyenin kuruluş tarihi olarak niye esas alınmaz? 6 Haziran 1995 Salı günü, 22305 sayılı Resmi Gazetede Karabük’ün il olması kararını valiliğin kuruluşu olarak esas alıyoruz ya! Peki belediye tesisinde niye esas alınmıyor?

Acaba okuma ve araştırma alışkanlığımızın olmamasından mı? Düşünsenize “Türkiye’nin İlk Ağır Sanayi Kenti Karabük” kitabı sayın İzzettin KÜÇÜK valimiz döneminde Karabük Valiliği Yayınları’ndan çıktı. Orada birçok bilgi varken; günümüzde Valilik internet adresinde tarihçe bilgisini okuduğumda birçok hatanın ardı ardına sıralandığına şahit oldum. Örnek bir paragraftaki hatalar şöyle:

“3 Nisan 1937’de temeli atılan Karabük Demir Çelik Fabrikaları 6 Haziran 1939’da faaliyete geçmiştir. Buna paralel olarak nüfus yoğunluğunun artmaya başladığı Karabük’te 25 Haziran 1939’da belediye teşkilatı kurulmuştur. 1941 yılında Safranbolu ilçesine bağlı bucak olan Karabük 3 Mart 1953 tarihinde 6068 sayılı kanunla Zonguldak İline bağlı bir ilçe haline gelmiştir. Karabük, 6 Haziran 1995 gün ve 22305 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan 550 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Çankırı’dan; Ovacık ve Eskipazar ilçeleri ile Zonguldak’tan; Eflani, Safranbolu ve Yenice ilçelerinin  birleştirilmesiyle Türkiye’nin 78. İli olmuştur.”

Birinci hata Karabük Demir-Çelik Fabrikaları 6 Haziran 1939’da faaliyete geçmemiştir. O tarih kuvvet santralinin açıldığı tarihtir. Karabük Demir-Çelik Fabrikaları 1 Haziran 1939’da ticari olarak açılmış ve bu açılış bu tarihle resmi gazetede yayımlanmıştır.

İkinci hata Karabük Belediyesi’nin kuruluş tarihi ile ilgili olanıdır. Onu yukarıda anlattık.

Üçüncü hata “1941 yılında Safranbolu ilçesine bağlı bucak olan Karabük” bilgisidir. Karabük yine kararname belgesini “Türkiye’nin İlk Ağır Sanayi Kenti Karabük” kitabımızda yayımladığımız gibi 4 Ocak 1940’ta Bucak olmuştur.

Yukarıda sıraladığımız bilerek veya bilmeden yapılan hataları düzeltmek çok zor oluyor. Ve inşallah bir ilerleme sağlanır.

Günümüzde ufak bir problem gibi görünen tarih bilmemenin ileride faturası çok büyük olacaktır. Çünkü tarih bilimini önemsemeyen kişiler dahi başları sıkıştığı her an tarihe müracaat etmek zorunda kalıyor.Yapılan bu çalışmaların tarihi gerçeklere katkısı olması ümidiyle…

Yazı: Mehmet Kütükçüoğlu

[1] Kazım Nami Duru, ‘‘Safranbolu-Karabük’’, Karabük, sayı: 12, Ocak 1946, s. 9

[2] KESSLER, Gerhard, Zonguldak ve Karabükteki Çalışma Şartları, İ. Ü. İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü, 1949, s. 9-10.

[3] YASA, İbrahim ve diğerleri, Şehirlerin Gelişmesi ve Sosyal Programlar, Adana ve Karabük Şehirleri Hakkında Bir Araştırma, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, Ankara, 1958, s. 75.

[4] BCA, Fon kodu: 30.10. Yer no: 82.538.18.

[5] FINDIKOĞLU, Ziyaeddin Fahri, Kuruluşunun XXV. Yılında Karabük: Türk Şehir Sosyolojisine Yardım Denemesi, Türkiye Harsi ve İçtimai Araştırmalar Derneği, İstanbul, 1962, s. 12, 14.

*  Karabük’te belediye tesisi için tespit edilen resmi nüfustur. Bkz: BCA, Fon kodu: 30.10. Yer no: 82.538.18.

[6] SARIOĞLU, Mehmet, Ankara Bir Modernleşme Öyküsü (1919-1945), Kültür Bakanlığı Yay, 2001, s. 133.

[7] BCA, Fon kodu: 30.10. Yer no: 82.538.18.

[8] BCA, Fon kodu: 30.10. Yer no: 82.538.18.

[9] BCA, Fon kodu: 30.10. Yer no: 82.538.18.

[10] BCA, Fon kodu: 30.11.1. Yer no: 127.48.12.

[11] Karabük 1972, yıl: 2, 3 Nisan 1972, s. 39.

[12] Muzaffer Tayşi aynı zamanda Karabük Demir-Çelik Fabrikaları’nda mühendis olarak görev yapmaktadır. CHP Milletvekili Şerafettin Karacan’ın 20 Haziran 1941 tarih 347 sayılı II. teftiş raporunun ‘‘Bütün seçimlerde parti namzetlerini ve namzet gösterilmemişse parti azalarını kazandırmak’’ başlıklı bölümünde, Muzaffer Tayşi’den sonra boş olan Karabük Belediye Başkanlığına, CHP tarafından Sadi Yaver Ataman’ın uygun görülerek seçildiği belirtilmiştir.

[13] Safranbolu’nun Milli Mücadele yıllarındaki önemli ismi Dr. Ali Yaver’in (Ataman) oğlu ve Halkbilimcidir.

[14] Karabük 1972, yıl: 2, 3 Nisan 1972, s. 39.

Yorum yapmak ister misiniz ?